Het Academiegebouw op het Domplein is meer dan een monument. Het is het ceremoniële en representatieve hart van de Universiteit Utrecht. Academische plechtigheden zoals promoties, oraties en het uitreiken van de Master en Bachelor diploma’s vinden hier plaats. Daarnaast worden er conferenties, congressen, vergaderingen, diners en culturele manifestaties gehouden.
Het oudste deel van het Academiegebouw, de Unie van Utrechtzaal of de Aula, bestaat als sinds 1462. In 1579 werd hier ook daadwerkelijk de Unie van Utrecht ondertekend, die beschouwd wordt als het begin van de Nederlandse staat. Voor het Academiegebouw staat een standbeeld van graaf Jan van Nassau dat herinnert aan deze gebeurtenis. De Universiteit Utrecht werd opgericht in 1636 en kreeg de Aula toegewezen. De universiteit koos de zinspreuk Sol Iustitiae Illustra Nos (Zon der gerechtigheid verlicht ons) en een zon (Sol) als symbool. De spreuk is terug te vinden op de zonnebol op het Domplein en in één van de gebeeldhouwde reliëfs op de gevel.
In 1886 bestond de universiteit 250 jaar. De burgerij en de provincie besloten om de universiteit het Academiegebouw aan te bieden. Het nieuwe gebouw moest voorzien in de groeiende vraag naar ruimten voor onderwijs en academische ceremoniën. Het Academiegebouw werd onderwerp van enige controversie: moest het in neorenaissancestijl gebouwd worden of aangepast worden aan de gotische stijl van de Domkerk? Het werd neorenaissance maar met een compromis: het gebouw moest verder van de kerk afstaan dan oorspronkelijk de bedoeling was. Het Academiegebouw heeft hier de vreemde knik in haar voorgevel aan te danken. In 2002 heeft de Universiteit Utrecht het Academiegebouw laten renoveren en zo de oorspronkelijke luister teruggebracht in het gebouw. Het gebouw wordt tegenwoordig gebruikt voor academische plechtigheden zoals diploma-uitreikingen en promoties.
Het oudste deel van het Academiegebouw is de Aula, het vroegere Kapittelhuis, uit 1462. Het Kapittelhuis en de aangrenzende Pandhof behoorden toe aan het Middeleeuwse katholieke Domkapittel. In de Aula werd in 1579 de Unie van Utrecht gesloten, die wel geldt als het begin van de Nederlandse Staat. De voorzijde van het Academiegebouw werd tussen 1891-1894 gebouwd in de Hollandse renaissancestjl onder de bouwmeesters E. Gugel en F.J. Nieuwenhuis, en is een geschenk van de bewoners van de stad Utrecht. In 1924 werd het complex uitgebreid met een nieuwe Senaatszaal, waar vele hoogleraarportretten hangen. In 2001-2002 is het Academiegebouw geheel gerenoveerd onder architectuur van Maarten Fritz. Bij de receptie van het Academiegebouw is een (gratis) folder te verkrijgen met meer informatie over het gebouw.
